اشعار خيام در دو محور عمودي و افقي داراي مفاهيم خاصي هستند كه در تفسير كلام وي همزمان ميبايست مورد بررسي قرار گيرند.
محور عمودي اشعار خيام مباني اصلي شعر وي را در بردارند.در این محور دو مولفه و زیر مجموعههایی از آن مطرح است :
۱- عزم به زندگي که شامل : الف)لحظه، ب)لذت بردن ، پ)انديشيدن به حيات ، ت)دم غنيمت شمردن، س)رجعت مكرر، ش) شادي است.
مقوله شادی نیز شامل: تعادل، زيبايي شناسي، هنر ، انسان دوستي است.
۲-درونیات فردی زندگی که شامل: رنج، شک و تردید، بدبینی است.
مقوله رنج شامل: رنج از مرگ، رنج از بي اعتباري روزگار،رنج از گذر روزگار،رنج از منشا و عاقبت زندگي ، رنج از شايسته سالار نبودن جامعه،تاسف بر ناپايداري زندگي،حسرت و تاسف بر گذر عمر
مقوله شک و تردید شامل: مذهب،راز هستي ،فرهنگ، حقيقت علم، عدل، معلومات بشري،عقل،معاد،ارزش،خرد .
مقوله بدبینی شامل: دانش، آموزش، جبرمذهبي، زندگي،باورهاي سنتي، رياضت، تزوير و ريا،اخلاق ، جبر،زمانه، مفاهيم سنتي اخلاقي.

۱٫عزم به زندگي

الف)لحظه

(تو شاد بزي كه بي تقاضاي تو دي
دادند قرار كار فرداي تو دي)(۳۳/۱۷۰)

ب)لذت بردن

(خوش باش كه پخته اند سوداي دي
ايمن شده از همه تمناي تو دي) (۳۳/۱۷۰

پ)انديشيدن به حيات

(چون ابر به نوروز رخ لاله بشست
برخيز و به جام باده كن عزم درست)

(كاين سبزه كه امروز تماشاگه توست
فردا همه از خاك تو بر خواهد رست) (۱۶/۳۳)

ش) شادي

(وقت سحر است خيز اي مايه ناز
نرمك نرمك باده خور و چنگ نواز)

(كاينها كه بجايند نپايند بسي
و آنها كه شدند كس نميايد باز)(۹۰/۱۲۳)

شادي موارد زير را در بر دارد:

*تعادل

(ان به كه در اين زمانه كم گيري دوست
با اهل زمانه صحبت از دور نكوست)

(انكس كه ترا به جملگي تكيه بدوست
چون چشم خرد باز كني دشمنت اوست) (۱۲/۳۵

*زيبايي شناسي

(پيش از من و تو ليل و نهاري بوده است
گردنده فلك ز بهر كاري بوده است)

(زنهار قدم به خاك آهسته نهي
كان مردمك چشم نگاري بوده است)(۱۲/۴۵)

*هنر

(در كارگه كوزه گري رفتم دوش
ديدم دو هزار كوزه گويا و خموش)

(ناگه يكي كوزه بر اورد خروش
كو كوزه گر و كوزه خر و كوزه فروش)(۹۳/۱۲۶)

*انسان دوستي

(هر ذره كه در خاك زميني بوده است
خورشيد رخي زهره جبيني بوده است)

(گرد از رخ نازنين به ازرم فشان
كان هم رخ خوب نازنيني بوده است)(۲۴/۶۷)
****************
۲- درونیات فردی زندگی

(اي پير خردمند پگه تر برخيز
وان كودك خاك بيز را بنگر تيز)

(پندش ده و گو كه نرم نرمك مي بيز
مغز سر كيقباد و چشم پرويز)(۸۷/۱۲۰)

الف)رنج

(از جرم حضيض خاك تا اوج زحل
كردم همه مشكلات گردون را حل)

بيرون جستم ز بند هر مكر و حيل
هر بند گشاده شد مگر بند اجل)(۹۶/۱۲۸)

رنج شامل موارد زير است :
*رنج از مرگ

(برسنگ زدم دوش سبوي كاشي
سرمست بدم كه كردم اين اوباشي)

(با من به زبان حال ميگفت سبوي
من چو تو بدم تو نيز چون من باشي)(۱۳۵/۱۶۸)

*رنج از منشا و عاقبت زندگي

(اي انكه نتيجه چهار و هفتي
وز هفت و چهار دايم اندر تفتي)

مي خور كه هزار بار بيشت گفتم
باز امدنت نيست چو رفتي رفتي) (۱۳۰/۱۶۳

*حسرت و تاسف بر گذر عمر

(بر پشت من از زمانه تو ميايد
و زمن همه كار نانكو ميايد)

(جان عزم رحيل كرد گفتم بمر
گفتا چكنم خانه فرو ميايد)(۵۵/۸۳)

ب)شك و ترديد

(دوري كه در او امدن و رفتن ماست
انرا نه بدايت نه نهايت پيداست)

(كس مي نزند دمي درين معني راست
كاين امدن از كجا و رفتن به كجاست)(۲۳/۵۶)

ترديد نسبت به موارد زير:

*راز هستي

(انرا كه به صحراي علل تاخته اند
بي او همه كارها بپرداخته اند)

(امروز بهانه اي در انداخته اند
فردا همه ان بود كه دي ساخته اند)(۳۰/۷۳)

*خرد

(انرا كه به صحراي علل تاخته اند
بي او همه كارها بپرداخته اند)

(امروز بهانه اي در انداخته اند
فردا همه ان بود كه دي ساخته اند) (۳۰/۷۳